تاریخچه یوگا

تاریخچۀ یوگا
بـاوجـودتحقیقات فـراوان،دربـارهرخـاسـتگاهریوگـااطـلاعـات دقیقی دردسـت نیست امـا بـاسـتانشـناسـان وپـژوهـشگران،رشـتۀدیرینۀیوگـارابـه سـه تـا پـنجهـزارسـال پیش ازمیلادمسیح مـربـوط میدانـند.آمـوزشهـای یوگـاازآنزمـان تـاکنون دسـتخوش تغییرات فـراوانی شـده اسـت.بـرای درک بهـتر روند این تحولات میتوان تاریخچۀ یوگا را در پنج دوره به شرح زیر بررسی کرد.
1- دوره دیرین )Archaic Period( این دوره از سال 3000 تا 1800 پیش از میلاد مسیح را در بر میگیرد.
2- دوره پیش از یوگای باستانی )Pre- Classical Period( این دوره از سال 1800 پیش از میلاد تا 200 بعد از میلاد مسیح را در بر دارد.
3- دوره یوگای باستانی )Classical Period( این دوره بـر اسـاس نـظر بـرخی پـژوهـشگران تـاریخی 200 سـال پیش از میلاد مسیح و بـر اسـاس نـظر گـروهی دیگر قـرن دوم میلادی را در بـر میگیرد.
4- دوره پس از یوگای باستانی )Post Classical Period( این دوره از سال 200 تا 1900 میلادی را در بر میگیرد.
5- دوره یوگای کنونی )Modern Period( دوره کنونی از سال 1900 میلادی آغاز شده است.
1- دوره دیرین )Archaic Period( نخسـتین رد پـای یوگـا در کشور هـندوسـتان آشکار شـد. در سـال 1856 دو مـهندس انگلیسی از شـرکت راهآهـن هـند شـرقی که سـرگـرم احـداث
خـطآ هـنبـودنـد،درجسـتجوی مـعدنی بـرای مـاسـۀمـوردنیازخـودبـه ویرانـه هـای شهـری بـاسـتانی درنـزدیکی روسـتایی بـه نـام هـاراپـا)Harappa( بـرخـورد کردنـد. این ویرانـه هـا کنجکاوی بـاسـتانشـناسـان را بـرانگیخت و بـعدهـا در سـال هـای 1921 و 1922 کاوشهـای وسیع بـاسـتانشـناسی، بـه کشف تـمدنی نـاشـناخـته در هـاراپـا انـجامید. این تـمدن بـه عـصر مـفرغ )2600 تـا 1900 پیش از میلاد( تـعلق داشـت و بـخش عـمده آن در غـرب شـبه
قاره هند و در آبگیر رودخانۀ ایندوس )Indus( شکل گرفته بود.
از همین روی تــمدن کشف شــده را تــمدن دره ایندوس )Indus Valley( نــامیدنــد. در پی کشف تــمدن ایندوس، بــاســتانشــناســان و پـژوهـشگران، یوگـا را بـه این تـمدن مـربـوط دانسـتند. بـرخی آثـار سنگی کشف شـده از آن زمـان بـه آسـانـاهـای یوگـا شـباهـت دارد و نـشان میدهـد که تمرینهای یوگا در این تمدن نیز رونق داشته است.
این دوره را دوره ودایی نیز میخـوانـند. “ودا ” )Veda(در زبـان سـانسکریت بـه معنی دانـش اسـت. آثـار تعلیمات یوگـا بـه صـورت پـراکنده در کتابهـای بـاسـتانی وداهـا یافـت میشـود. در واقـع میتـوان گـفت که وداهـا نخسـتین تحـریر از یوگـا هسـتند. در این دوره یوگـا بـه عـنوان شیوه مـعرفـت کاربرد داشت.
2- دوره پیش از یوگای باستانی )Pre-Classical Period(
در این دوره آمـوزشهـای یوگـا بـه شـاخـههـای مـتعددی تقسیم و ابـعاد مـختلف آن از هـم جـدا شـد. گـرایشهـایی مـانـند جَـنانـا یوگـا )Janana
Yoga( یا یوگـای خِـرَد، مـانـترا یوگـا )Mantra Yoga( یا یوگـای اصـوات، کارمـا یوگـا )Karma Yoga( یا یوگـای اعـمال، لایا یوگـا
)Laya Yoga( یا یوگـای انـرژیهـا و غیره راه خـود را از یکدیگر جـدا کردنـد. در این زمـان حـدود 108 کتاب اوپـانیشاد بـه تحـریر درآمـد. این کتاب هـا دانـش غـامـض و پیچیده نـهفته در وداهـا را آسـان و قـابـل درک بیان کردنـد. در بعضی از کتابهـای اوپـانیشاد صـرفـاً در بـاره آمـوزشهـای یوگـا
بـحث شـده اسـت. در این دوره دو حـماسـۀ بـزرگ ملی هـند بـه نـامهـای رامـایانـا )Ramayana( و مـاهـابـهاراتـا )Mahabharata( بـه تحـریر درآمـدنـد. در این حـماسـههـا بـه آمـوزشهـای مـهم یوگـا اشـاراتی شـده اسـت. یوگـا در این دوره بـه عـنوان وسیلهای بـرای مـدیتیشن یا مـراقـبه کاربـرد داشت.
3- دوره یوگای باستانی )Classical Period( این دوره در تـاریخچۀ یوگـا دورهای بسیار مـهم شـناخـته شـده اسـت. اصـطلاح یوگـای بـاسـتانی بـه دلیل اهمیت تحـریر کتاب یوگـا سـوتـرای )Yoga (Raja Yoga) در این دوره انـتخاب شـده اسـت. یوگـای پـاتنجـلی بـا نـامهـای دیگری مـانـند راجـا یوگـا (Patanjali) حکیم پـاتنجـلی (Sutra
بـه مـعنای یوگـای سـلطنتی یا آشـتانـگا یوگـا )Ashtanga Yoga( بـه مـعنای یوگـای هشـت مـرحـلهای نیز مـعروف اسـت. حکیم پـاتنجـلی یوگـا را از پـراکندگی نـجات داد و آمـوزشهـای مـهم آن را گـردآوری و مـرحـلهبـندی کرد. شهـرت پـاتنجـلی بـه دلیل چینش هشـت مـرحـلۀ یوگـا اسـت. وی دانـش پیچیده یوگـا را بـا بیانی شیوا در قـالـب هشـت رکن یا مـرحـله بـه هـمگان مـعرفی کرد. کتاب یوگـا سـوتـرا تـا کنون بـه زبـانهـای گـونـاگـون دنیا تـرجـمه و
تفاسیر فراوانی از آن به قلم اندیشمندان این عرصه منتشر شده است.
ابـوریحان محـمد بـن احـمد البیرونی خـوارزمی دانـشمند ایرانی کتاب یوگـا سـوتـرا را بـا عـنوان “پتنجـل الـهندی فی الاخـلاص و الامـثال” بـه زبـان عـربی برگردانده است. امروزه متون قدیمی یوگا سوترا به عنوان یکی از کتابهای مرجع دانش یوگا شناخته میشود. در بـاره زنـدگی پـاتنجـلی اطـلاعـات دقیقی در دسـترس نیست. در اشـارات پـژوهـشگران بـه زمـان دقیقی در بـاره دوران زنـدگی پـاتنجـلی دسـت نمییابیم. دسـتهای از پـژوهـشگران بـر پـایۀ نـتایج تحقیقات خـود ابـراز داشـتهانـد که وی حـدود 200 سـال پیش از میلاد مسیح میزیسته اسـت امـا بـرخی دیگر نیز پـاتنجـلیرامـتعلقبـهقـرندوممیلادیمیدانـند.درایندورهچـندکتاببـهپـاتنجـلینسـبتدادهشـدهاسـت.یکیازاینآثـارکتابیبسیارمـعروفو
تخصصی در زمینۀ دستور زبان سانسکریت با عنوان ماها آبهیاسا ) Maha Abhyasa( است.
نـوشـتۀ دیگری بـه نـام نیدانـا سـوتـرا )Nidhana Sutra( یا سخنی بـر آغـاز نیز بـه پـاتنجـلی نسـبت داده شـده اسـت و سـومین اثـرِ وی کتاب
مـعروف یوگـا سـوتـرا )Yoga Sutra( یا سخنی بـر یوگـا اسـت. گـروهی از پـژوهـشگران از جـمله مـحققان هـندی، بـر این عقیدهانـد که هـر سـه اثـر بـه یکفـردتـعلقداردوبـرهمیناسـاسزمـانزنـدگیپـاتنجـلیرادوقـرنقـبلازمیلادمسیحمیدانـند.امـاگـروهیدیگرکهاغـلبِپـژوهـشگرانغـربی راشـامـلمیشـود،ادعـامیکنندکهنـویسندهاینکتابهـاسـهفـردگـونـاگـونامـا بـانـامیمـشابـههسـتند.اینگـروهدورانزنـدگیپـاتنجـلیرابـراسـاس
زمان تحریر یوگا سوترا در قرن دوم میلادی میدانند.
هشت رکن آموزشهای یوگا
یاما )Yama( یعنی پرهیز از تفکری که بهداشت روان را به مخاطره میاندازد. درسـتانـدیشی آغـاز راه یوگـا اسـت. فکرِ سـالـم، آرامـش روح و روان انـسان را بـه ارمـغان میآورد. بـه عقیده پـاتنجـلی حـفظ انـدیشۀ سـالـم بـا پـرهیز از
تفکر ناسالم امکان پذیر میشود. او پنج اصل مهم پرهیزکاری را به شرح ذیل پیشنهاد میکند:
• آهیمسا )Ahimsa( پرهیز از وارد آوردن هرگونه آزار جسمی و روانی به دیگران و ایجاد روابط محبت آمیز. • ستیا )Satya( پرهیز از اَعمال اشتباه و به دور از واقعیت و حفظ صداقت، راستی و درستی. • آستیا )Asteya( پرهیز از طمع، دزدی و احترام به حق و حقوق دیگران. • براهماچاریا )Brahmacharya( تسلط برغریزه جنسی و خلوص در اعمال. • آپاریگراها )Aparigraha( پرهیز از وابستگیهای مادی.
رکن دوم
نیاما )Niyama( یعنی رعایت اصولی که بهداشت روان را تأمین میکند. شکوفـایی زنـدگی بشـر بـا ایجاد نـظم و هـماهنگی بین فکر و جـسم امکانپـذیر میشـود. در این بـخش پـاتنجـلی بـه پـنج شیوه اشـاره کرده اسـت که بـا پیروی از آنها یوگی میتواند به سلامتی، اتحاد و انسجام روانی دست یابد. این اصول عبارتاند از:
• سوچا )Saucha( خلوص و بهداشت جسمی، روانی و رفتاری. • سانتوشا )Santosha( رضایت فکری و ایجاد انتظارات متناسب. • تاپاس )Tapas( ریاضت و تقویت اراده. • سوادهیایا )Svadhyaya( مطالعۀ طبیعت خویش یا خودشناسی. • ایشوارا پرانیدهانا )Isvara Pranidhana(رضا و تسلیم در برابر خداوند یا ایمان به آفریدگار خویش.
رکن سوم
آسانا)Asana( یعنیورزشهایجسمیکهسلامتبدنرابهارمغانمیآورند. . اینبـخشنـرمـشهـاوحـرکـتهـایبـدنـیویژهایرادربـرمـیگـیرد.پـایـداریدراجـرایصـحیحآسـانـاهـاییـوگـا بـاعـثحـفظسـلامـتیجـسمیوروانـی مـیشـود. ایـن بـخش از یـوگـا عـملی و آسـانتـر اسـت و بـه هـمین دلـیل بـیش از قـسمتهـای دیـگر مـورد تـوجـه و آمـوزش قـرار میگیرد. تـمرینهـای بـدنی یوگـا در زدودن سـموم و مـقابـله بـا عـوامـل بیماریزا و پـاکسـازی بـدن مـؤثـر اسـت. حـفظ تـراکم اسـتخوانـی، افـزایـش نـیرومـندی و انـعطافپـذیـری بـدن از آثار مهم آساناهای یوگا است.
رکن اول
بـه گـفتۀ حکیم پـاتنجـلی آسـانـا مـیبـایسـت بـا آرامـش، بـدون تـنش و بـا مـهارت انـجام شـود تـا ذهـن و بـدن بـا هـم هـمسو شـونـد و انـسان از مـرحـلۀ تضادهای فکری عبور کند و مسیر شناخت خویشتن را هموار سازد.
رکن چهارم
پرانایاما )Pranayama( یعنی تمرینهای تنفسی که اجرای آنها باعث افزایش سطح انرژی عمومی بدن میشود. آمـوزشهـای این بـخش شـامـل طـولانـی و ظـریـف کردن تـنفس )دم، بـازدم و حـبس تـنفس( مـیشـود. کیفیت تـنفس در سـلامـتی جـسمی و آرامـش روانـی مـا اثـری بسـزا دارد. اگـر تـنفس بـه بـینـظمی و آشـفتگی دچـار شـود، ذهـن نـیز گـرفـتار پـریـشانـی و اضـطراب خـواهـد شـد. ثـبات و آرامـش تنفسـی
باعث حفظ نظام فکری، آسودگی روان و رشد نیروی اراده میشود. آموزشهای این بخش در پاکسازی درونی اهمیت ویژهای دارند.
رکن پنجم
پراتیاهارا )Pratyahara( یعنی مسلط کردن ذهن بر حواس پنجگانه و ایجاد زمینۀ لازم برای دستیابی به تمرکز فکر.
منظور از آموزشهای این بخش نیل به هشیاری خالص است. هدفِ این مرحله کشف استعدادهای نهفتۀ وجود و پرورش دادن آنها است.
رکن ششم
دهارانا )Dharana( یعنی تمرکز فکر یا جمع کردن تمام قوای ذهنی روی موضوعی خاص. اجرای تمرینهای این مرحله باعث رشد خلاقیت و پویایی میشود. با کمک تمرکز، ذهن انسان آرام و با سیر درونی وی همسو میشود.
رکن هفتم
دیانا )Dhyana( یعنی مراقبه یا مدیتیشن. اجرای شیوههای مدیتیشن تغییرات هشیاری را به مرحلۀ ثبات میرساند و ذهن را در حالتی از سکوت و سکون قرار میدهد.
رکن هشتم
سمادهی )Samadhi( یعنی جذب در ادراک. سمادهی آخرین و بالاترین مرحلۀ یوگای هشتگانه است. سمادهی را مرحلۀ تجربه اوج آگاهی نیز مینامند.
4- دوره پس از یوگای باستانی )Post Classical Period( در این دوره بـخش آمـوزشهـای جسمی یوگـا رونـق ویژهای یافـت. در آغـاز این دوره شـاخـۀ نـوپـای تـانـترا یوگـا نـظریهای جـدید مبنی بـر افـزایش نیروی
بــدنی را در کنار آمــوزشهــای راجــا یوگــا پیشنهاد کرد و در پی آن آمــوزشهــای آســانــا )Asana(یا ورزشهــای بــدنی، پــرانــایامــا )Pranayama( یا تــمرینهــای تنفسی، کریا )Kriya( یا تــمرینهــای پــاکســازی، مــودرا )Mudra(یا حــالات اشــارهای و بــانــدا )Bandha(یا انـقباضهـای خـاص عـضلانی مـورد اسـتفاده و پـسند عـامـه قـرار گـرفـت و در نتیجه شـاخـۀ جـدیدی بـه نـام هـاتـا یوگـا
)Hata Yoga( یا یوگای جسمی به سرعت رشد کرد.
پـایهگـذاری هـاتـا یوگـا را بـه فـردی بـه نـام گـوراخـنات )Gorakhnath( نسـبت میدهـند. دوران زنـدگی گـوراخـنات بین سـده 9 تـا 10 میلادی بـوده اسـت. او دسـتورالـعمل چـگونگی اجـرای انـواع آسـانـا، پـرانـایامـا و مـودرا را بـه نـگارش درآورد. یکی از مـعروفتـرین آثـار وی گـوراخـشا سمهیتا
)Goraksha Samhita( یا خلاصۀ بیان گورخشا است.
بـعد از دوران گـوراخـنات دو اثـر مـعروف دیگر بـه نـام هـاتـا یوگـا پـرادیپیکا )Hata Yoga Pradipika( یا درخـشش هـاتـا یوگـا بـه وسیلۀ حکیم
سـواتـمارامـا)Swatmarama(درقـرنپـانـزدهـموگِـرَنـداسمهیتا)GherandaSamhita( یاخـلاصـۀبیانگِـرَنـدابـهوسیلۀحکیم
گِـرنَـدا)Gheranda( درقـرنهـفدهـمنـگاشـتهشـد.درایندورهآمـوزشهـاییوگـابـهعـنوانوسیلهایبـرایکسبقـدرتونیرویبـدنیمـعرفی میشد.
5- دوره یوگای کنونی )Modern Period( در این دوره آمـوزشهـای یوگـا از هـند بـه غـرب و از آنـجا بـه گـوشـه و کنار جـهان گسـترش یافـت. در این دوره یوگـا بـه عـنوان شیوهای بـرای
تـنشزدایی و دسـتیابی بـه آرامـش بـه مـردم جـهان عـرضـه شـد. امـروزه کارایی و نـقش یوگـا بـه عـنوان وسیلهای کمنظیر بـرای سـالـمسـازی تـن و روان بـر همگان اثبات شده است. در این دوران بـه طـور کلی آمـوزشهـای یوگـا بـه سـه بـخش آمـوزشهـای بـدنی، تنفسی و ذهنی تقسیم شـده اسـت. در بـاره اهـداف و کاربـرد آمـوزشهـای جسمی،تنفسی وذهنی یوگـا دردوران کنونی صـدهـاکتاب بـه زبـانهـای مـختلف نـگاشـته شـده اسـت.درایندوران تـعدادی ازاسـتادان و مـربیان خـبره یوگـا از سـراسـر جـهان در زمینۀ چـگونگی یادگیری و افـزایش آثـار سـودمـند یوگـا نـظریه هـایی گـونـاگـون را مـطرح و هـر یک بـر اسـاس نـظریۀ خـود سـبکی نـوین را پـایه ریزی کردنـد. بـرای آشـنایی هـرچـه بیشتر شـما خـوانـندگـان گـرامی، در ادامـۀ این بـخش بـه مـعرفی سـبکهـای یوگـا
میپردازیم.